Ponad 160 lat
HISTORII SZKOŁY
w Księżomierzu
Lata 1847 - 1914
Historia szkoły w Księżomierzu sięga pierwszej połowy XIX wieku. Czyni to ją jedną z najstarszych szkół wiejskich nie tylko na terenie gminy Gościeradów, ale także na terenie całego powiatu kraśnickiego. Dzieje oświaty w Księżomierzu, stanowią chlubną kartę w historii naszej miejscowości i naszego regionu. Księżomierz wraz z ziemiami lubelszczyzny w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego zakończonego w 1815 roku, wszedł w skład nowoutworzonego Królestwa Polskiego. Pomimo, że cieszyło się ono dość szeroką autonomią stanowiło jednak część ziem zaboru rosyjskiego. Na ten okres przypadają też pierwsze próby utworzenia w Księżomierzu szkoły. Starania te rozpoczęły się w roku 1824, kiedy to wójt Księżomierza Leopold Szczepanowski, wystąpił z pismem do diecezji lubelskiej, w którym w imieniu mieszkańców zwracał się z prośbą o przydzielenie do miejscowości księdza, który zająłby się nauką dzieci. Należy tu wyjaśnić, że w tamtym okresie duża część szkół różnego szczebla prowadzona była przez osoby duchowne. Te pierwsze starania nie zakończyły się jednak sukcesem i na utworzenie szkoły przyszło mieszkańcom poczekać ponad 20 lat.
W roku 1845 pod wpływem nalegań mieszkańców Księżomierza, Rząd Gubernialny Lubelski, polecił kuratorowi Okręgu Naukowego Warszawskiego przeanalizowanie propozycji utworzenia szkoły. Lata 1845 1847 upłynęły na działaniach urzędniczych związanych z organizacją nowej placówki edukacyjnej w Księżomierzu. Należało przede wszystkim wyjaśnić kwestie przynależności dóbr Księżomierz czy są one własnością prywatną, czy własnością rządową. Było to niezmierne ważne ze względy na sposób finansowania przyszłej szkoły. Szkoły w dobrach rządowy w myśl ówcześnie funkcjonującego prawa utrzymywane były, bowiem ze składek stowarzyszonych mieszkańców wsi, a jedynie część kosztów ponoszona była przez skarb państwa. Mieszkańcy wsi zadeklarowali zapewnienie niezbędnych środków finansowych, jednakże pod pewnym warunkiem. Chcieli, aby obowiązki nauczyciela powierzone zostały kapłanowi miejscowego kościoła filialnego (kościół w Księżomierzu był w tym okresie kościołem filialnym parafii Dzierzkowice). Z tym początkowo nie zgadzał się Rząd Gubernialny Lubelski, który na stanowisku nauczyciela pragnął obsadzić osobę świecką. Władze carskie nie cofnęły się tu nawet przed szantażem finansowym, odmawiając współfinansowania szkoły, gdyby obowiązki nauczyciela miałyby być powierzone duchownemu. Sytuacja patowa została rozwiązana dzięki dzierżawcy wsi Księżomierz Sewerynowi Radwańskiemu. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom mieszkańców zobowiązał się, że w okresie trwania dzierżawy wsi będzie składać dobrowolną składkę na potrzeby utrzymania szkoły w wysokości, jakiej miały ją pierwotnie ponosić władze rządowe. Potrzymał jednak przy tym warunek, że szkoła ma być prowadzona przez osobę duchowną. Ta walka o kształt przyszłej szkoły, pokazuje głębokie przywiązanie mieszkańców Księżomierza do tradycji i zasad chrześcijańskich. Mieszkańcy Księżomierza w jej trakcie niejednokrotnie podkreślali, że tylko osoba księdza gwarantować może, godne i zgodne z przykazaniami bożymi wychowanie dla ich dzieci. Na stanowisko pierwszego nauczyciela w szkole w Księżomierzu został powołany przez kuratora Okręgu Naukowego Warszawskiego, kapłan ze zgromadzenia dominikanów w Lublinie ksiądz Euzebiusz Pinakiewicz. Złożył on przed tym niezbędne egzaminy przed profesorami Gimnazjum Lubelskiego, oraz zobowiązał się do przestrzegania istniejących przepisów prawa.
Dzień 1 stycznia 1847 roku można uważać, za dzień powstania szkoły w Księżomierzu, ten, bowiem dzień Kurator Szkolny Okręgu Naukowego Warszawskiego, określił jako dzień objęcia obowiązków nauczyciela przez ks. Pinakiewicza. Nowopowstała szkoła w Księżomierzu była szkoła elementarną. W stosunku do takich szkół zgodnie z nazewnictwem wprowadzonym przepisami prawnymi przez władze carskie używano także nazwy szkoły początkującej. W myśl obowiązującej ustawy z 1840 roku do szkoły mogły być przyjmowane dzieci w wieku od pięciu lat. Organizacyjnie szkoła była podporządkowana dyrektorowi Lubelskiego Gimnazjum Gubernialnego oraz podległemu mu inspektorowi Szkoły Głównej w Opolu. Jak każda szkoła elementarna posiadała także swojego opiekuna. Pierwszym opiekunem szkoły został wójt gminy Seweryn Radwański. Koszty utrzymania szkoły ponosili przede wszystkim stowarzyszeni w Towarzystwie Szkolnym mieszkańcy wsi. Przyjęto tu jednak zasadę pełnej solidarności wszystkich mieszkańców, wprowadzając pośrednio przymus szkolny. Szkołę i nauczyciela mieli utrzymywać wszyscy włościanie bez względu na różnicę stanu, wyznania, czy posiadanie dzieci.
W pierwszym okresie działalności szkoły ustalono, że roczny koszt jej działalności wyniesie około 90 rubli (600złp). Z tego składki mieszkańców wsi było to 60 rubli, a pozostałe 30 rubli to dobrowolna składka dzierżawcy wsi. Składka dla mieszkańców wsi była zróżnicowana w zależności od stanu zamożności stowarzyszonych. Głównymi pozycjami w wydatkach szkoły były: pensja dla nauczyciela (60 rubli), środki za zakup i reperacje ławek, tablic i stolików (17 rubli) oraz opłaty za opał (6 rubli). Pozostałe środki przeznaczano na utrzymanie ogrodu, zakup podręczników i materiałów piśmiennych oraz nagrody dla uczniów. Do swojego utrzymania szkoła miła także przyznany roczny deputat drewna, a dzierżawca wsi dodatkowo przyznał jej tymczasowo w użytkowanie pięcio - morgowy ogród. Warunki materialne utrzymania szkoły zważywszy na ówczesne ceny, konieczność odprowadzania przez nauczyciela składek emerytalnych oraz nieterminowość uiszczania przez mieszkańców składek były bardzo ciężkie. Niejednokrotnie zdarzały się wypadki, że nauczyciel z własnej kieszeni musiał ponosić niektóre koszty. W momencie swojego powstania szkoła w Księżomierzu nie posiadała własnego budynku. Na salę lekcyjną wydzielono pomieszczenie w budynku, w którym zamieszkiwał ksiądz. Skutkiem, czego nauka odbywała się w iście spartańskich warunkach. W 1847 roku do szkoły uczęszczało 17 uczniów, w tym 10 chłopców i 7 dziewczynek. Program nauczania obejmował: naukę czytania i pisania w języku polskim, cztery działania matematyczne oraz naukę religii. Nadobowiązkowo uczono podstaw rysunku figur geometrycznych, oraz przekazywano wiadomości dotyczące gospodarstwa wiejskiego czy obowiązujących wag, miar i pieniędzy. Nauka w szkole rozpoczynała się po 1 listopada, a kończyła w kwietniu, co było związane z sezonem prac polowych. W szkole nie był przestrzegany obowiązek regularnego uczęszczania. Pod nieobecność nauczyciela starsze dzieci zajmowały się nauką swoich młodszych kolegów i koleżanek.
Po upadku powstania styczniowego, kiedy na ziemiach polskich rozpoczął się okres brutalnej rusyfikacji, a ustawa szkolna władz carskich z 1871 roku wprowadzała do szkół jako obowiązkową naukę pisania i czytania w języku rosyjskim, także w szkole w Księżomierzu nauczano tego języka. Jednak pomimo wyraźnych zakazów i kontroli ze strony władz zaborczych uczono dzieci także języka polskiego. Szkoła włączyła się, więc w powszechną walkę społeczeństwa polskiego, jaką była obrona tradycji narodowych i języka ojczystego. W latach 1850 1870 szkoła znajdowała się w nowym tymczasowym pomieszczeniu, którym był dom plebani przy kościele w Księżomierzu. Nowej własnej siedziby doczekała się w roku 1870, kiedy to został wzniesiony pierwszy własny drewniany budynek szkoły, na środku wsi na tzw. stawku.
W 1908 roku wybudowany został nowy murowany budynek wraz z mieszkaniem dla nauczyciela i tam też przeniesiono naukę dzieci. Nauka w nim odbywała się do zakończenia I wojny światowej. W budynku tym obecnie mieści się przedszkole. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku, nauczycielem w szkole był Feliks Polakowski, który był zarazem pierwszym świeckim pedagogiem w Księżomierzu. Jako nauczyciel pracował w szkole około 15 lat.
Lata 1914 - 1944
W okresie I wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu w szkole w Księżomierzu jako nauczyciele pracowali między innymi: Pan Wiącek (imię nieznane), Franciszek Bąk, Józef Mich, Maria Biernat, Franciszek Majerowski, Eugeniusz Całyniuk, Janina Zając, Józef Bąk i Jan Zając. W 1922 roku do Księżomierza przybył Julian Mazepa. W końcu lat 20tych i w latach 30tych XX wieku grono pedagogiczne w miejscowej szkole tworzyli: Julian Mazepa, Jan Zając, Janina Zając, Stefania Turska, Pan Głowacz (imię nieznane), Władysław Szubstarski, Jadwiga Golińska, Antoni Skakuj, Wanda Tobiasz, Stanisław Ozyp, Janina Turska, Tadeusz Klec, Jan Romaniuk, Maria Romaniuk, Adam Romaniuk, Helena Wawerek, Janina Szajna, Sylwia Poniatowska, Alojzy Koryl i Józef Twaróg obecny Patron Szkoły. Ta bardzo duża rotacja na stanowiskach nauczycieli wynikała między innymi z częstych przenosin nauczycieli, jakich dokonywały władze oświatowe, a także ze względów rodzinnych, czy zdarzeń losowych. Nauczyciele nie tylko zajmowali się szerzeniem oświaty, ale w sposób bardzo aktywny włączali się w życie miejscowej społeczności. Taką inicjatywą było między innymi utworzenie przez Józefa Twaroga, chóru szkolnego, który rozsławiał miejscowość w licznych konkursach i imprezach organizowanych na terenie powiatu
W okresie międzywojennym z względu na dużą liczbę uczniów do nauki wykorzystywano kilka budynków. Budynek murowany (obecne przedszkole), w którym znajdowała się jedna sala lekcyjna, budynek tzw. "starej szkoły znajdujący się w miejscu, w którym obecnie jest Ośrodek Zdrowia, a także używano do nauki sale lekcyjne urządzone w mieszkaniach prywatnych. W związku z trudnościami lokalowymi podjęto decyzję o budowie nowej szkoły, która do wybuchu wojny była ukończona w stanie surowym.
W okresie międzywojennym szkoła w Księżomierzu była na terenie Gminy Gościeradów jedyną szkołą pełną - tzn. siedmoklasową. Pozostałe szkoły kształciły w systemie sześcio, cztero i jednoklasowym. Liczba uczniów dochodziła do 350. W szkole pracowało średnio 7 nauczycieli oraz ksiądz katecheta.
W latach 1939 - 1944 w związku polityką niemieckich władz okupacyjnych zezwalających jedynie na działanie szkół podstawowych i zawodowych, w szkole w Księżomierzu, ograniczono naukę dzieci jedynie do pisania i czytania. Nowo wybudowana szkoła (znajdująca się w stanie surowym) w wyniku działań wojennych została zniszczona w 75 procentach i nie nadawała się do użytku. Szkoła w Księżomierzu ponosi także inne o wiele bardziej bolesne straty. Wojny nie przeżywa nauczyciel Alojzy Koryl, który został zabity przez Niemców. Przez sowietów zostaje zamordowany w Katyniu przedwojenny kierownik szkoły Julian Mazepa.
Szkoła po 1944 roku.
Powojenna historia szkoły jest nierozerwalnie związana z osobą Józefa Twaroga, który po zakończeniu działań wojennych na własną prośbę zostanie skierowany przez władze oświatowe do Księżomierza, obejmując stanowisko kierownika szkoły. Szkoła wznawia swoją działalność w dniu 1 lutego 1945 roku. Do szkoły zgłasza się 280 dzieci. Aby zaradzić fatalnym warunkom lokalowym z inicjatywy Józefa Twaroga zawiązany zostaje Komitet Odbudowy Szkoły. Mieszkańcy wsi podejmują decyzję o dobrowolnym opodatkowaniu się na rzecz szkoły. Dzięki tym działaniom już w 1945 roku udaje się oddać do użytku pierwsze sale lekcyjne, których w następnych latach przybywa. Szkoła za sprawą Józefa Twaroga rozbudowuje się również po względem organizacyjnym. W październiku 1946 r. utworzona zostaje Publiczna Średnia Szkoła Zawodowa, kształcąca uczniów w specjalnościach krawiec damski i męski. Jemu też zostaje powierzone stanowisko dyrektora szkoły zawodowej.
W latach 1954-55 dzięki staraniom dyrektora Twaroga, dobudowane zostaje nowe skrzydło budynku, a w latach 1958 1961 sala gimnastyczna. W tym czasie w całej szkole założona zostaje instalacja centralnego ogrzewania. W budynku szkoły funkcjonuje stołówka szkolna i internat dla młodzieży ze szkoły zawodowej. Józef Twaróg niemal do swej śmierci w 1964 roku pełni obowiązki kierownika i dyrektora szkoły. W uznaniu jego zasług, dla odbudowy szkoły w Księżomierzu, a także jego pracy społecznej, miejscowe społeczeństwo ufundowało ku jego pamięci tablice pamiątkową, która znajduje się przy wejściu do budynku szkoły. Józef Twaróg jest także od 2002 roku Patronem Szkoły w Księżomierzu. W szkole podstawowej nauka w pierwszym okresie po zakończeniu wojny odbywa się w systemie siedmioklasowym.
Od roku szkolnego 1965/1966 w związku z reformą systemu edukacji nauka w szkole podstawowej trwa osiem lat. Nauka w szkole zawodowej trwała około dwóch lat. Zmienił się też częściowo profil szkoły zawodowej, która rozpoczęła kształcenie z zawodzie wikliniarskim. Przez grono pedagogiczne szkoły w okresie od zakończenia wojny do chwili obecnej przewinęło się kilkudziesięciu nauczycieli. Długotrwałym kierownikiem szkoły była do lat siedemdziesiątych XX wieku Pani Helena Twaróg wdowa po Patronie Szkoły.
Szkoła w XXI wieku.
Dnia 1 września 2003 roku w wraz z powstaniem gimnazjum utworzony został w Księżomierzu Zespół Szkół, który nosi imię Józefa Twaroga. W skład zespołu wchodzą: przedszkole, szkoła podstawowa i gimnazjum. Opieką i kształceniem w obecnym roku szkolnym objętych jest 200 dzieci i uczniów. Szkoła dysponuje dwoma budynkami wraz z salą gimnastyczną. Po 2002 roku w szkole dokonano wiele modernizacji i generalnych remontów, poprawiając jej funkcjonalność i estetykę. W szkole pracuje 25 w pełni wykwalifikowanych nauczycieli i 8 pracowników obsługi. Szkoła jest bardzo dobrze wyposażona w pomoce naukowe i zapewnia swoim uczniom znakomite warunki do nauki. Szkoła oferuje swoim uczniom różnorodne formy rozwijania zainteresowań i spędzania wolnego czasu, także w okresie ferii zimowych i letnich. Szkoła jest animatorem życia kulturalnego na terenie miejscowości. Od początku istnienia szkoły jej mury opuściło ponad 3000 absolwentów. Przez ponad 160 lat swojej działalności losy szkoły, w Księżomierzu, wpisywały się w historię regionu i historię Polski. Szkoła, jej uczniowie i absolwenci przetrwali jeden z najtrudniejszych okresów naszej nowożytnej historii. Okres rozbiorów, dwie wojny światowe, okres zniewolenia w okresie PRL-u. Zawsze jednak szkoła, jej nauczyciele i uczniowie stali na straży polskości, obrony tradycji i kultury ojczystej. Te moralne postawy są drogowskazem dla przyszłych pokoleń, których losy splotą się ze szkołą w Księżomierzu.
Składam serdeczne podziękowania Pani Agnieszce Tuderek za możliwość wykorzystania
w niniejszym opracowaniu jej pracy pt. "Wieś rządowa Księżomierz 1795-1864"
Tekst przygotował: dyrektor szkoły Krzysztof Wronka
